Με αφορμή την πληροφόρησή μας για ένα καινοτόμο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που υλοποιείται σε σχολεία του Νομού Αχαΐας με θέμα τη συμπερίληψη και τίτλο «Ένα σχολείο, Καθρέφτης μας», ήρθαμε σε επαφή με τους εμπνευστές και δημιουργούς του.
Πρόκειται για τη Μαριάννα Μπαρτζάκλη, Dr, Σύμβουλο Εκπαίδευσης 6ης Θέσης Δασκάλων Αχαΐας, και την Ηλιάνα Σάρρα, Εκπαιδευτικό ΠΕ70 ΕΑΕ στο 2ο ΚΕΔΑΣΥ Αχαΐας, δύο γυναίκες με κοινό όραμα: ένα σχολείο ανοιχτό σε όλους, που αγκαλιάζει τη διαφορετικότητα και μετατρέπει τη μάθηση σε εμπειρία ζωής.
Μέσω του προγράμματος καλλιεργείται η συμπερίληψη με τεχνικές μετασχηματίζουσας μάθησης βασισμένες στην αισθητική εμπειρία, ενισχύοντας έτσι τη συναισθηματική σύνδεση μαθητών και εκπαιδευτικών και δημιουργώντας ένα πλαίσιο αποδοχής, συνεργασίας και δημιουργικότητας.
Το περιοδικό Πατρινόραμα – Hellenic και η δημοσιογράφος Ευτυχία Λαμπροπούλου είχαν μία άκρως ενδιαφέρουσα συζήτηση με τις δύο εκπαιδευτικούς, για τη διαδρομή τους, τις προκλήσεις της σύγχρονης εκπαίδευσης και τη βαθιά πίστη τους στη δύναμη της συμπερίληψης.
Ποια ήταν η στιγμή-αφορμή που σας έκανε να πείτε “πρέπει να αλλάξει κάτι”;
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Αρχικά να πω ότι δεν υπήρξε μία μεμονωμένη στιγμή, γιατί μεγάλωσα έτσι. Μεγάλωσα σε ένα οικογενειακό περιβάλλον αυτοδημιούργητων γονέων που έζησαν την κακουχία και τις αδικίες λόγω των πολιτιστικών τους καταβολών (ο πατέρας μου δούλευε από τα 12 και η μητέρα μου κατάγεται από τα Σφακιά κόρη κτηνοτρόφου και σχεδόν τυφλής μητέρας). Από την αρχή της εκπαιδευτικής μου καριέρας λοιπόν ήταν δεδομένο ότι με ενδιαφέρουν όλα τα παιδιά, η ομαλή ένταξή τους στο σχολείο, η ευτυχία τους και η καλύτερη δυνατή επίδοσή τους. Η προσωπική μου εμπειρία κατόπιν με τις δυσκολίες πρόσβασης λόγω της κινητικής αναπηρίας του γιου μου, με οδήγησαν σε πιο σθεναρή ενασχόληση και διεκδίκηση των δικαιωμάτων ανθρώπων με αναπηρίες ή ακόμα και δυσκολίες όχι λόγω αναπηριών.
Ηλιάνα Σάρρα: Κάθε μέρα στο σχολείο προκύπτουν πολλές στιγμές στις οποίες φαίνεται ξεκάθαρα η ανάγκη για αλλαγές και για εξειδικευμένη γνώση. Η κυριότερη όμως αφορμή για μένα ήταν η υπηρέτησή μου σε ένα ειδικό σχολείο στο οποίο οι μαθητές δεν υποστηρίζονταν με κατάλληλες παιδαγωγικές και επιστημονικές πρακτικές. Κυριαρχούσε η απουσία συνεργασίας μεταξύ των εκπαιδευτικών, του επιστημονικού και βοηθητικού προσωπικού, η απουσία συνεργασίας του σχολείου με τις οικογένειες των παιδιών και οι ελλιπείς γνώσεις του προσωπικού για τη σωστή λειτουργία της σχολικής μονάδας.
Υπήρξε ένα παιδί, ένα συμβάν ή μια σκέψη που άναψε αυτή τη σπίθα;
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Φυσικά ο γιος μου και το τροχαίο που συνέβη το 2013. Αλλά όχι μόνο. Θυμάμαι τον Πέτρο, με ΔΑΦ, νεοδιοριζόμενη το 2001, τον Πέτρο και το πώς με κοιτούσε. Νομίζω τον Πέτρο δεν θα τον ξεχάσω ποτέ. Εννοείται στην περίπτωσή μου τα εμπόδια που προβάλλει η Πολιτεία αποτελούν κόκκινο πανί, για να διεκδικήσω και να αγωνιστώ ακόμα πιο ενεργά.
Ηλιάνα Σάρρα: Το 2012 υποστήριξα ως δασκάλα της γενικής τάξης έναν μαθητή με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος. Αυτό το σχολείο ήταν από τα πρώτα που έγραψε στο δυναμικό του μαθητές με ΔΑΦ παρά το γεγονός ότι είχε προταθεί η φοίτησή τους σε ειδικό σχολείο. Ο μαθητής είχε ιδιωτική συνοδό, με την οποία είχαμε άριστη συνεργασία. Μου έμαθε να διακρίνω τα χαρακτηριστικά των ατόμων με ΔΑΦ, πώς να προσεγγίζω τον μαθητή, πώς να διαχειρίζομαι τις εντάσεις του και να ανταποκρίνομαι στις ανάγκες του. Επίσης, το σχολείο είχε συνεργασία με την ψυχολόγο που υποστήριζε τον μαθητή. Η ψυχολόγος μας καθοδηγούσε στην τροποποίηση των μαθημάτων ώστε να παρέχουμε εξατομικευμένη υποστήριξη για να μπορεί να συμμετέχει ενεργά ο μαθητής. Επίσης, μαζί διοργανώναμε και κάναμε δράσεις ενημέρωσης της σχολικής κοινότητας για τον αυτισμό. Οι συμμαθητές του παιδιού, οι μαθητές του σχολείου και οι γονείς τους είχαν εξοικειωθεί με την αναπηρία. Τα παιδιά αποδέχονταν τον συμμαθητή τους, τον φρόντιζαν και έπαιζαν μαζί του. Ο ίδιος μέσω της μίμησης είχε καταφέρει να εξελίξει τις κοινωνικές του δεξιότητες. Τότε ήταν που συνειδητοποίησα ότι όλοι οι μαθητές μπορούν να φοιτούν στο σχολείο της περιοχής τους με την κατάλληλη υποστήριξη και τις απαραίτητες προσαρμογές.
Πόσο προσωπικό είναι για εσάς αυτό το ταξίδι προς ένα πραγματικά συμπεριληπτικό σχολείο;
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Νομίζω το απάντηση, έχω μεγαλώσει έτσι και το έχει εννοείται ενισχύσει το βίωμά μου με το παιδί μου. Από εκεί και πέρα η Πολιτεία οφείλει να είναι συνεπής στην πολιτική που επιλέγει.
Ηλιάνα Σάρρα: Το ταξίδι προς τη συμπερίληψη είναι οικουμενικό και δεν περιορίζεται μόνο στο σχολείο. Το συμπεριληπτικό σχολείο είναι κίνηση πολιτική. Είναι θεσμοθετημένο από τη διεθνή νομοθεσία και εμείς οφείλουμε να ενημερωθούμε και να ενημερώσουμε την κοινότητα, να εξειδικευτούμε, να συνεργαστούμε, να υποστηριχτούμε από την πολιτεία και τους θεσμούς ώστε να εφαρμόζονται οι νόμοι και όχι απλά να υπάρχουν.
Τι συναισθήματα κουβαλάτε μαζί με την ευθύνη;
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Απέραντη χαρά και αγάπη, δημιουργία και χαμόγελα. Δύναμη και δημιουργικότητα. Ξέρω δεν είναι όλα συναισθήματα.. αλλά αυτά νιώθω και αισθάνομαι.
Ηλιάνα Σάρρα: Η χαρά και η συγκίνηση είναι τα κυρίαρχα συναισθήματα. Χαρά για τις επιτυχίες και την πρόοδο των μαθητών παρά τις δυσκολίες τους. Συγκίνηση βλέποντας τη χαρά που γράφεται στα μάτια των γονιών τους όταν συνειδητοποιούν ότι παρά το μακρύ και δύσκολο ταξίδι πετυχαίνουν τα παιδιά τους στόχους που θέτουμε.
Από τη δική σας εμπειρία, είναι η ελληνική κοινωνία ουσιαστικά συμπεριληπτική ή περισσότερο χρησιμοποιεί τη λέξη “συμπερίληψη” ως ηθική υποχρέωση και ανθρωπιστικό σύνθημα;
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Μου αρέσει να βλέπω με θετική πλευρά τα πράγματα. Έχουν γίνει βήματα. Οι μαθητές μας πλέον ξέρουν, οι ανάπηροι είναι πιο «ορατοί». Θέλουμε πολύ δρόμο ακόμα. Η κουλτούρα δεν αλλάζει εύκολα τόσο σε πλαίσιο συνείδησης, σκέψης, αλλά και πράξης. Όταν θα σταματήσουν να υπάρχουν παγκόσμιες μέρες και δη για την αναπηρία, τότε μάλλον θα έχουμε πετύχει το στόχο μας.
Ηλιάνα Σάρρα: Τα τελευταία είκοσι χρόνια έχει γίνει σημαντική πρόοδος στην υποστήριξη όλων των μαθητών στο γενικό σχολείο. Επίσης, έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες ώστε οι πόλεις, οι υπηρεσίες και οι δημόσιοι χώροι να γίνουν προσβάσιμοι σε όλους. Δεν το έχουμε πετύχει βέβαια αλλά όλοι είμαστε περισσότερο ενημερωμένοι για την αναπηρία και εξοικειωμένοι με τη διαφορετικότητα. Το ίδιο το κράτος αναθεωρεί τις μη συμπεριληπτικές πρακτικές που εφαρμόστηκαν στο παρελθόν. Για παράδειγμα, η διαχωριστική εκπαίδευση οδήγησε στον στιγματισμό των μαθητών μέσα στα σχολεία, αν και η πρόθεση ήταν η υποστήριξή τους. Πλέον γίνονται σημαντικές προσπάθειες προς την εφαρμογή της συμπερίληψης όπως ακριβώς ορίζεται από τη νομοθεσία. Οι αλλαγές όμως χρειάζονται χρόνο, κόπο και πόρους.
Τι σας πληγώνει περισσότερο όταν βλέπετε παιδιά να μένουν στο περιθώριο, είτε συνειδητά είτε “σιωπηλά”;
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Με πληγώνει που δεν υπάρχει ένα οργανωμένο και αλληλοσυμπληρούμενο σύστημα να τα βοηθήσει. Δεν είναι εύκολο ένας γονιός να βγαίνει πάντα μπροστά. Να δέχεται την πίεση της κοινωνίας, να ψάχνει μόνος του. Θέλει ψυχικά αποθέματα, δύναμη, λεφτά, γνώσεις. Εγώ σε αυτό το κομμάτι έχω σταθεί ευλογημένη. Η Πολιτεία θα έπρεπε σε συνεργασία με όλες τις δομές της να προστατεύει αυτά τα παιδιά αλλά και όλους τους ανθρώπους. Προσωπικά εγώ σε αυτά τα παιδιά, βλέπω το δικό μου παιδί. Για αυτό και όσο περνά από το χέρι μου, θα συμβάλλω στο να μην μένουν στο περιθώριο.
Ηλιάνα Σάρρα: Η ευθύνη είναι των ενηλίκων. Διαπιστώνεται καθημερινά ότι υπάρχει απουσία συνεργασίας μεταξύ των θεσμών. Ωστόσο στην περίπτωση της δικής μας πόλης γίνονται σημαντικά βήματα προόδου με δια ζώσης συναντήσεις μεταξύ των ειδικών ώστε να γνωριζόμαστε μεταξύ μας και κατευθύνουμε στους αρμόδιους των γονείς των μαθητών. Το στοίχημα είναι να πετύχουμε τη συμπερίληψη των οικογενειών στη ζωή της κοινότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι γονείς μαθητών που προέρχονται από άλλες χώρες, κυρίως οι μητέρες, οι οποίοι είναι οι ίδιοι απομονωμένοι επειδή δεν γνωρίζουν την ελληνική γλώσσα. Αποφεύγουν να επικοινωνούν με τα σχολεία και τις δημόσιες αισθανόμενοι ντροπή.
Πόσο παρόν και πόσο αποτελεσματικό, νιώθετε πως είναι το κράτος και οι θεσμοί σε αυτή την προσπάθεια; Σας στηρίζουν ουσιαστικά ή συχνά νιώθετε ότι παλεύετε μόνη σας;
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Νομίζω ότι απάντησα. Έχουν γίνει βήματα. Αλλά έχουμε πολύ δρόμο σε προσωπικό, δημοτικό και κεντρικό επίπεδο.
Ηλιάνα Σάρρα: Το κράτος έχει θεσπίσει νόμους που προάγουν την συμπερίληψη. Συχνά όμως οι νόμοι αυτοί είτε δεν εφαρμόζονται είτε εφαρμόζονται με λανθασμένες πρακτικές. Στις μέρες μας παρατηρείται, όπως ανέφερα παραπάνω, μεγαλύτερη προσπάθεια ανάπτυξης συνεργασιών.
Αν μπορούσατε να αλλάξετε ένα πράγμα στο εκπαιδευτικό σύστημα ώστε να γίνει πιο ανθρώπινο και συμπεριληπτικό, ποιο θα ήταν; Ένα μέτρο, μια νοοτροπία, μια πρακτική.
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Να υπάρχει συνέπεια λόγων και πράξεων τόσο σε επίπεδο υπουργείου και Δήμων.. πώς να το κάνουμε δεν γίνεται να μην έχουμε προσβάσιμα σχολεία… να γίνεται θέμα.. η αδιαφορία και η ανικανότητα. .. να γίνεται θέμα το αυτονόητο.. η πρσβασιμότητα. Τόσο όμως και σε επίπεδο εκπαιδευτικών.. συνέπεια… επαγγελματισμός.. και φυσικά στήριξη να επιτελέσουν άριστα το έργο τους. Υπάρχουν εκπαιδευτικοί που σε αφήνουν άφωνο με τις πρακτικές, την αγάπη τους, τον επαγγελματισμό τους, το ενδιαφέρον τους.. αυτούς τους εκπαιδευτικούς θέλω για όλα τα παιδιά.
Ηλιάνα Σάρρα: Το κράτος οφείλει να δαπανήσει πόρους για να εφαρμοστεί στην πράξη η συμπεριληπτική εκπαίδευση. Μιλάμε για προσβάσιμα κτίρια, για υποστηρικτική τεχνολογία, για αλλαγές στην καθημερινή πρακτική των εκπαιδευτικών. Τα κτίρια χρειάζονται εξοπλισμό και οι εκπαιδευτικοί χρειάζονται επιμόρφωση. Η θεσμοθέτηση νόμων δεν αρκεί.
Τι θα θέλατε να πείτε σε έναν εκπαιδευτικό που νιώθει ότι θέλει να προσφέρει, να στηρίξει, να συμπεριλάβει, αλλά φοβάται ότι δεν θα τα καταφέρει;
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Να με πάρει τηλέφωνο!! Είμαστε πολλοί που φοβόμαστε, πρώτη εγώ. Αλλά είμαστε μαζί, όταν μιλάμε, όταν συνεργαζόμαστε.
Ηλιάνα Σάρρα: Η απάντηση είναι συνεργασία, αλληλοϋποστήριξη, ανταλλαγή ιδεών και πρακτικών. Η συμπερίληψη ξεκινάει από την αποδοχή ως ίσων όλων των εκπαιδευτικών και του προσωπικού του ίδιου του σχολείου.
Ποιο είναι το μήνυμα καρδιάς σας;
Μαριάννα Μπαρτζάκλη: Καζαντζάκης «να αγαπάς την ευθύνη, να λες εγώ, μονάχος μου θα σώσω τον κόσμο». Και όχι από έλλειψη μετριοφροσύνης ή εγωισμό.. αλλά από αίσθημα προσωπικής ευθύνης.
Ηλιάνα Σάρρα: Έχουμε ηθική υποχρέωση να κάνουμε το σχολείο για τα παιδιά έναν χώρο χαράς και αγάπης για τη μάθηση.
Σε μια εποχή που οι λέξεις “ενσυναίσθηση” και “συμπερίληψη” κινδυνεύουν να γίνουν απλώς συνθήματα, υπάρχουν άνθρωποι που τις κάνουν πράξη. Η Μαριάννα Μπαρτζάκλη και η Ηλιάνα Σάρρα δεν οραματίζονται απλώς ένα καλύτερο σχολείο· το χτίζουν κάθε μέρα, με πίστη, γνώση και ψυχή.
Μέσα από τη δική τους διαδρομή μάς θυμίζουν πως η εκπαίδευση δεν είναι μόνο διδασκαλία, αλλά σχέση μια πράξη αγάπης που χωρά όλους, χωρίς εξαιρέσεις.
Γιατί η αληθινή πρόοδος δεν μετριέται με επιδόσεις, αλλά με βλέμματα που λάμπουν, με παιδιά που νιώθουν ότι ανήκουν, με εκπαιδευτικούς που δεν φοβούνται να αγαπήσουν.
Και όσο υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι μέσα στα σχολεία μας, υπάρχει ελπίδα. Ελπίδα για μια κοινωνία που δεν θα χρειάζεται πλέον να μιλά για συμπερίληψη, γιατί απλώς θα τη ζει.