ΘΕΜΑ: ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ, χθες, σήμερα, αύριο (13.10.2025, 19h, Οικία Παλαμά, Πάτρα). «Παπαδιαμάντης – Χθες, Σήμερα, Αύριο» (Ακαδημαϊκό – Κοινωνικό – Πολιτικό Δοκίμιο, με Εθνικό Περιεχόμενο),
Ομιλεί ο Καθηγητής Δρ. Παναγόπουλος Αλέξιος – Συγγραφέας και Ακαδημαϊκός τριών ξένων Ακαδημιών των Επιστημών, με διεθνή τίτλο: Academician Prof. DDDr. Dr. Habil. Alexios Panagopoulos.
Αξιότιμοι Κυρίες και Κύριοι, Αξιότιμοι Συνάδελφοι,
Εισαγωγή.
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο «άγιος των ελληνικών γραμμάτων», υπήρξε και παραμένει το ζωντανό πνευματικό σύμβολο της ελληνικής ψυχής. Αν και έζησε στο μεταίχμιο του 19ου και του 20ού αιώνα, οι αξίες, τα μηνύματα και ο στοχασμός του παραμένουν εκπληκτικά και διαχρονικά επίκαιρα. Το έργο του δεν είναι μόνο λογοτεχνικό, αλλά και βαθιά ηθικό, φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό, πολιτισμικό, καθώς περιγράφει τον άνθρωπο μέσα στην ιστορική του μοίρα — μέσα στη φτώχεια, την πίστη, την παράδοση, και την μεταφυσική ελπίδα της σωτηρίας.
Η παπαδιαμαντική γραφή συναποτελεί μία αντίσταση στον μηδενισμό και την αποξένωση της νεωτερικότητας. Ο Παπαδιαμάντης δεν υπήρξε μόνο ένας αφηγητής των ταπεινών ανθρώπων, αλλά ένας γνήσιος πνευματικός οραματιστής του Γένους, που είδε τον ελληνικό κόσμο να μετασχηματίζεται, να κινδυνεύει, να χαροπαλεύει, για να απολέσει την ψυχή του, μέσα απ’ τον εκ-δυτικισμό και τον ατομικισμό, της επιρροής του χρεωκοπημένου δυτικού ανθρώπου και του ορθολογισμού, σύμφωνα με τον Ντοστογιέβσκι. Όπως εύστοχα σημειώνουν οι συγγραφείς: ότι ο Παπαδιαμάντης έγραψε για τους μικρούς, μα είδε το μεγαλείο μέσα τους.
ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ.
Ο κόσμος της παράδοσης και της πίστης
Ο Παπαδιαμάντης έζησε σε μια εποχή που η Ελλάδα αναζητούσε ακόμη την νεοελληνική ταυτότητά της, μετά από την ηρωϊκή Επανάσταση του 1821, μετά απ’ τη δολοφονία του άμισθου κυβερνήτη Καποδίστρια, μετά απ’ τον Κοσμά Φλαμιάτο και τον Άγιο Παπουλάκο, μετά τον Μακρυγιάννη και μετά την έξωση του Όθωνα. Η γενιά του βρέθηκε ανάμεσα στο σωτήριο ελληνικό κοινοτικό ήθος, των ελληνικών κοινοτήτων και στις νέες ευρωπαϊκές δυνάμεις της εκβιομηχάνισης, του αστισμού και της φράγκικης και δυτικής απομίμησης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η γραφή του Παπαδιαμάντη ως λογοτέχνη, ως συγγραφέα, ως δημοσιογράφου, υπήρξε ο ιερός αντίλογος στον ωφελιμισμό και στην ξενόφερτη «πρόοδο».
Στα διηγήματά του, όπως «Η Φόνισσα», «Όνειρο στο κύμα», «Η Νοσταλγός», «Ο Πολιτισμός εις το χωρίον», ο συγγραφέας μας σκιαγραφεί την απώλεια του μέτρου, την κατάντια και ηθική κρίση, αλλά και την ελπίδα της σωτηρίας, μέσα από τη μετάνοια και τη θυσία, που διδάσκει η ελληνορθόδοξη παράδοση. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ήρωές του, συχνά φτωχοί, ταπεινοί, κοινωνικά περιθωριοποιημένοι, διαθέτουν ένα σπάνιο βαθύ ήθος και μία ελληνική εσωτερική αξιοπρέπεια.
Η γλώσσα του, μίγμα καθαρεύουσας και λαϊκής δημοτικής, είναι θα λέγαμε λειτουργική και ιερή. Δεν περιγράφει απλώς, αλλά μας συλλειτουργεί σαν σε προσευχή, σαν σε μία μυσταγωγία λόγου. Ο ίδιος έλεγε. πως γράφει: «διά να μη παραλογισθώ»· γράφει, δηλαδή, για να διατηρήσει τη λογική και την πίστη, μέσα σε έναν νέο ελληνικό κόσμο που από τότε είχε αρχίσει να χάνει και τα δύο.
Όπως επισημαίνει ο Κ. Θ. Δημαράς: «ο Παπαδιαμάντης δεν είναι ο ρεαλιστής της Σκιάθου· είναι ο μυστικός ρεαλιστής της ψυχής» (Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 1968). Μέσα από τη νησιώτικη απλότητα της Σκιάθου, αναδεικνύεται το πανανθρώπινο δράμα της ανθρώπινης ύπαρξης, που δεν είναι άλλο από τη σύγκρουση του φωτός και του σκότους, μέσα στον ίδιο τον ψυχισμό, στον ίδιο τον άνθρωπο.
Ο σύγχρονος άνθρωπος και η κρίση ταυτότητας
Η σημερινή ελληνική κοινωνία ζει μέσα σε ένα παράδοξο και κρίσιμο μεταίχμιο: από τη μια η τεχνολογία, η παγκοσμιοποίηση, η αποθέωση της ταχύτητας και της κατανάλωσης· από την άλλη, η μοναξιά, η ηθική αποδόμηση, η πνευματική φτώχεια. Μέσα σε αυτή την αντίφαση, ο Παπαδιαμάντης στέκει σαν ο ηθικός καθρέφτης — αποκαλύπτει πόσο έχουμε απομακρυνθεί από το «μέτρο», τη «φιλοτιμία» και τη «φιλανθρωπία» που χαρακτήριζε τον παραδοσιακό ελληνισμό, ώστε να αυξηθούν περισσότερο οι εφιάλτες, οι νενέκοι, οι δοσίλογοι, ακόμα και στη μικρασιατική καταστροφή με τύπους «στεργιάδη» και πολιτικούς να τολμούν να προτείνουν τον σφαγέα μας για νόμπελ ειρήνης. Αλλά και πρόσφατα την Παρασκευή το μεσημέρι 10.10.25, ενώ κάποιοι περίμεναν να πάρει το νόμπελ ειρήνης ο πρόεδρος Τράμπ, εν τούτοις, όπως γράφει η αρθρογράφος Ιωάννα Αρχοντάκη (infowar), «βράβευσαν τον Τράμπ και τον Νετανιάχου σε ένα πρόσωπο», στο πρόσωπο της αρχηγού της αντιπολίτευσης της Βραζιλίας «που έχει ζητήσει δημόσια για τη χώρα της την ξένη στρατιωτική επέμβαση». Ο ίδιος, δεν το αναφέρω ως παράπονο επειδή ήμουν κι εγώ υποψήφιος, για αυτό το νόμπελ ειρήνης, μαζί με άλλους σχεδόν 300, όπως γίνεται κάθε χρόνο, αλλά για να τονιστεί η παπαδιαμάντια προφητεία, για την απομάκρυνση από τις ανώτερες αξίες και τα ιδανικά. Εάν μας συγκλονίζει ο πόλεμος στην Ουκρανία και τη Γάζα, δεν μπορεί να στέλνουμε στον έναν όπλα και στον άλλον ανθρωπιστική βοήθεια. Γιατί η ανθρωπιστική ηθική, μας καλεί να κοιτάξουμε πρώτα τα του οίκου μας, αφού αντιμετωπίζουμε με ειλικρίνεια, κάθε ταλαιπωρημένο λαό και όχι μόνο με γεωπολιτικά κριτήρια.
Αλλά, η «Φόνισσα» σήμερα δεν είναι η γριά Φραγκογιαννού, είναι η νεοελληνική κοινωνία η ίδια, που «σκοτώνει» τα παιδιά της — όχι με μαχαίρι, αλλά με αδιαφορία, με ανεργία, με αναξιοκρατία, με έλλειψη αξιών, με εγκατάλειψη, με αποδημία! Ο «Πολιτισμός εις το χωρίον» αντικατοπτρίζει το φοβερό φαινόμενο της σύγχρονης αποελληνοποίησης, όπου ο νεοέλληνας, στο όνομα του δυτικού «εκσυγχρονισμού», χάνει το ηθικό, το βιοηθικό, το βιοπολιτικό και γλωσσικό του θεμέλιο, χάνει την σύστασή του.
Ο Παπαδιαμάντης, με τη φωνή του απλού ανθρώπου, μάς προειδοποιεί για τον εκμηδενισμό της ψυχής μέσα στην ύλη και τον υλισμό. Στην σύγχρονη εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και της ψηφιακής απομόνωσης, ο διαχρονικός λόγος του γίνεται σαν το αντίδοτο στην απανθρωπία και στην κατάντια. Όπως θα έλεγε ο Σολωμός: «το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθινόν»· και ο Παπαδιαμάντης θα μάς υπενθυμίζει πάντα ότι η αλήθεια, θα βρίσκεται μόνο στην ταπείνωση, την πίστη, την κοινότητα και την αγάπη, μέσα στα σύμφυτα στοιχεία του Γένους μας.
Η παπαδιαμαντική κοσμοαντίληψη, θεμελιωμένη στο χριστιανισμό και την ορθοδοξία, αλλά και στην νεοελληνική κοινοτική παράδοση, είναι σήμερα μια ηθική αντίσταση απέναντι στον παγκοσμιοποιημένο μηδενισμό της ισοπέδωσης των πάντων. Ενώ η προηγμένη Ευρώπη θα παραπαίει ανάμεσα σε τυπολογική γραφειοκρατία και πολιτισμική υλιστική σύγχυση, η Ελλάδα θα διαθέτει πάντοτε μέσα από τον Παπαδιαμάντη ένα παν-ανθρώπινο και θεανθρώπινο πρότυπο ζωής, για αναγέννηση και ανάταση του Γένους.
Ο πνευματικός ορίζοντας του Ελληνισμού
Το «αύριο» του Παπαδιαμάντη δεν είναι ένα μέλλον υλιστικό, τεχνολογικό, αλλά ένα μέλλον βαθιά πνευματικό. Μας καλεί να αναστοχαστούμε πάνω στο νόημα της κοινωνικής προόδου, της ευημερίας και της μελλοντικής ταυτότητας του Γένους μας. Η πραγματική πρόοδος, όπως μας λέει μέσα από τα έργα του, δεν είναι η αύξηση της ταχύτητας και των γρήγορων ταξιδιών, αλλά η ψυχοσωματική ανάταση του ήθους ως λαός, ως Γένος.
Στον 21ο αιώνα της βιο-πολιτικής, της βιο-ηθικής, της ψηφιακής εξουσίας, ο Παπαδιαμάντης γίνεται η προφητική φωνή της πνευματικής αντίστασης. Ο υπαρξιακός στοχασμός του μας θυμίζει ότι χωρίς ρίζες, χωρίς παράδοση, χωρίς πίστη, η κοινωνία μας θα μετατρέπεται μόνο σε μηχανισμό και σε τεχνητή νοημοσύνη με ανεξέλεγκτη πορεία. Γι’ αυτό το καλό «αύριο» του νεοελληνισμού, δεν μπορεί να υπάρξει, χωρίς την επιστροφή στο «χθες» των παραδοσιακών αξιών των προγόνων μας.
Η Ελλάδα της πνευματικής κυρίως κρίσης, της μετανάστευσης των νέων, της πολιτιστικής κόπωσης, χρειάζεται ξανά τον ίδιο τον Παπαδιαμάντη, όχι ως λογοτεχνικό μνημείο, αλλά ως πνευματικό καθοδηγητή, ως διαχρονικό πνευματικό ηγέτη και παιδευτή. Πρέπει να μπει στα σχολεία μας και στα νεοελληνικά κείμενα με αυξημένες διδακτικές ενότητες. Ο κόσμος του, με το φως εκ της Σκιάθου και τη σιωπή των ταπεινών, είναι το αντίβαρο στον δυτικόπληκτο θόρυβο της σύγχρονης αλλοτρίωσης της ύπαρξης. Όπως έγραψε ο Γιώργος Θεοτοκάς: «η ψυχή του Παπαδιαμάντη είναι η ψυχή της Ελλάδας που αντέχει».
Το «αύριο» μας, λοιπόν, δεν μπορεί να είναι παρά μια επιστροφή στην παράδοση και στο ουσιώδες: στην ελληνική γλώσσα, στη χριστιανική αγάπη, στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, στην φιλοτιμία. Μόνο έτσι το νεοελληνικό έθνος θα διασώσει την ταυτότητά του μέσα στην παγκόσμια θύελλα της ομοιομορφίας και της ισοπέδωσης.
Παπαδιαμάντης ως εθνική και οικουμενική παρακαταθήκη
Ο Παπαδιαμάντης παραμένει ο ένας γνήσιος κοσμοκαλόγερος, ένας συνειδητός λόγιος και μοναχός, της γλώσσας και της ανθρωπιάς, ένας πολύ ψηλά διανοούμενος, που αρνήθηκε τη ματαιότητα του κόσμου και τα κοσμικά αξιώματα της τότε Αθήνας, για να υπηρετήσει την αλήθεια και την υψηλή θέση του νεοέλληνα. Το έργο του συνδέει το «Χθες» με το «Αύριο» μέσα από τη συνείδηση του «Σήμερα», προτείνοντας ένα πνευματικό μοντέλο ζωής που αντιστέκεται στην απανθρωπιά και αλαζονία της εγωκεντρικότητας του 21ου αιώνα.
Η φωνή του δεν σίγησε· ηχεί στα σοκάκια της Σκιάθου, στις ψυχές των Ελλήνων, στις αγωνίες των νέων, που ζητούν το γνήσιο πνευματικό νόημα. Όσο η Ελλάδα θα μπορεί να αναζητά τον εαυτό της, ο Παπαδιαμάντης θα είναι το διαχρονικό φως στο σκοτάδι της λήθης. Η διδασκαλία του είναι εθνική, ηθική και υπαρξιακή, ώστε να κρατήσουμε ζωντανή και αφυπνισμένη την ψυχή μέσα στον κόσμο της ύλης. Ίσως, τελικά, η απάντηση στο ερώτημα «Χθες, Σήμερα, Αύριο» να είναι μία: ότι ο Παπαδιαμάντης είναι ο διαχρονικός καθρέφτης της ελληνικής ψυχής — η γέφυρα ανάμεσα στην παράδοση και στο μέλλον, ανάμεσα στον Θεό και στον Άνθρωπο, μεταξύ ουρανού και γης.
ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ.
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851–1911) υπήρξε και παραμένει μία από τις κορυφαίες μορφές του ελληνικού πνεύματος. Συχνά χαρακτηρίστηκε όχι μόνο για την ηθική καθαρότητα και την ασκητική του βιοτή, αλλά κυρίως για τη βαθιά πνευματική διάσταση που εμποτίζει το έργο του. Σε μια εποχή όπου η λογοτεχνία διαμορφωνόταν υπό το βάρος του δυτικού ορθολογισμού και της αστικής αναπαράστασης, ο Παπαδιαμάντης επέλεξε να υψώσει τη φωνή του ως φορέας της ελληνικής ψυχής, της παράδοσης, του ήθους και της πίστης.
Το έργο του δεν περιορίζεται στη ρεαλιστική απεικόνιση της ελληνικής υπαίθρου ή της αστικής φτώχειας· αποτελεί ένα εθνολογικό σώμα γραφής, όπου η γλώσσα γίνεται προσευχή και η αφήγηση λειτουργεί ως εξομολόγηση. Κάθε του ήρωας, από τη «Φόνισσα» έως «στα χιόνια», δεν είναι απλώς μια φιγούρα της νεοελληνικής κοινωνίας, αλλά ένας μικρόκοσμος του παραδοσιακού εθνικού ανθρώπου, παγιδευμένου ανάμεσα στην καθημερινότητα, τη λύτρωση και την κοινωνική αδικία.
Ο Παπαδιαμάντης υπήρξε για την εποχή του ως αντισυστημικός διανοούμενος —όχι με την πολιτική έννοια που αποδίδεται σήμερα, αλλά με την ηθική, βιοηθική και πνευματική αντίσταση που άσκησε απέναντι στην αλλοτρίωση εκ του δυτικού τρόπου ζωής. Ο ίδιος δεν εντάχθηκε ποτέ σε ιδεολογικά σχήματα, αλλά υπηρέτησε την αλήθεια του ελληνικού ανθρώπου, όπως αυτή απορρέει από το βίωμα της Ορθοδοξίας και του τόπου μας.
Σε μια Ελλάδα που μεταβαλλόταν ραγδαία —με την εμφάνιση της αστικής τάξης, την ευρωπαϊκή μίμηση, τη φθορά της παραδοσιακής κοινότητας— ο Παπαδιαμάντης υψώνει φωνή εσωτερικής αντίστασης, διασώζοντας τα «ιερά και τα όσια» ενός λαού που κινδύνευε να χάσει όχι χρήματα, αλλά την ψυχή του. Το έργο του γίνεται πνευματική ασπίδα ενάντια στην κοινωνική φθορά και ταυτόχρονα η προφητική μαρτυρία, για το πού οδηγεί ο πολιτισμός χωρίς Θεό, χωρίς αξίες, χωρίς ανθρωπιά.
ΜΕΡΟΣ Α’: Ο ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΤΟΥ ΧΘΕΣ – ΠΑΡΑΔΟΣΗ, ΠΙΣΤΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ
Ο Παπαδιαμάντης γεννήθηκε στη Σκιάθο, ένα μικρό νησί που συμπύκνωνε μέσα του το σύνολο της ελληνικής εμπειρίας, θάλασσα, πίστη, φτώχεια, αγάπη για τη γη και φόβο Θεού, έχοντας πατέρα ιερέα. Από αυτή τη ρίζα αντλεί το έργο του, που μπορεί να χαρακτηριστεί ως η μικρογραφία του νεοελληνικού πολιτισμού —όχι εκείνου του τύπου των δυτικών ανακτόρων και των σαλονιών της Αθήνας, αλλά του λαϊκού ανθρώπου, που εργάζεται, που προσεύχεται, που υποφέρει, που μοχθεί και ελπίζει.
Σε αντίθεση με τους Ευρωπαίους συγγραφείς της εποχής του, όπως ο Φλωμπέρ ή ο Μοπασσάν, οι οποίοι απεικόνιζαν την κοινωνία, με έναν κοσμικό ρεαλισμό, ο Παπαδιαμάντης προσέγγισε την πραγματικότητα με οντολογικό υπαρξιακό βάθος. Για εκείνον, η ανθρώπινη τραγωδία, δεν προέρχεται απλώς από την κοινωνική αδικία, αλλά από την αμαρτία της αποστασίας και την πνευματική αποξένωση. Ο άνθρωπος είναι τραγικός, όχι επειδή είναι φτωχός, αλλά επειδή θέλει να είναι μόνος απέναντι στον Θεό και στους άλλους.
Στο σημείο αυτό, μπορούμε να συγκρίνουμε τον Παπαδιαμάντη με διανοουμένους της εποχής του που προσανατολίζονταν προς τη δήθεν «δυτική πρόοδο» και το αποτυχημένο πολιτικό σλόγκαν «ανήκουμε στη δύση», χωρίς την εθνική και πνευματική προοπτική. Πολλοί από αυτούς (όπως ο Ψυχάρης ή μεταγενέστερα ο Θεοτοκάς, σε ορισμένα στάδια της σκέψης τους) πίστευαν πως ο νεοελληνισμός θα έπρεπε να «εκδυτικισθεί», να αποτινάξει τα «παλαιά δεσμά» της Ορθοδοξίας και να ακολουθήσει το μοντέλο του δυτικού ευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού της αποστασίας. Ο Παπαδιαμάντης, αντίθετα, έβλεπε σε αυτή την προσπάθεια την αρχή της πνευματικής μας σήψης —μιας αλλοτρίωσης που μετατρέπει τον άνθρωπο από ον της χάριτος, σε καταναλωτή, σε μηχανή και από πρόσωπο σε αριθμό. Κάτι που ζούμε εμείς σήμερα στο 2025 με την αντισυνταγματική υποχρεωτικότητα της επιβολής του ΠΑ, που θέλει να θυμίζει Ωκεανία Όργουελ.
Η στάση του, συνεπώς, δεν ήταν απλώς συντηρητική· ήταν αντιστάθμιση σε μια πολιτισμική αποσύνθεση και ισοπέδωση. Ενώ άλλοι διανοούμενοι επιδίωκαν την «πρόοδο» μέσω της απομάκρυνσης από την παράδοση, ο Παπαδιαμάντης αντιπρότεινε την επανεύρεση του αληθινού νοήματος της ζωής, μέσα στην ταπεινότητα και την πίστη.
Στα διηγήματά του, οι φτωχοί ψαράδες, οι γερόντισσες, οι ερημίτες και οι απλοί άνθρωποι δεν είναι κοινωνικά, μορφωτικά «υποδεέστεροι», αλλά είναι θεοφόροι· είναι οι αληθινοί φορείς της διαχρονικής σοφίας του έθνους. Αυτή η αντίληψη, που ο Κ.Θ.Δημαράς χαρακτήρισε ως «λαϊκός χριστιανικός ανθρωπισμός», συναποτελεί μια αντίστροφη όψη του δυτικού διαφωτισμού, όπου θέλει το άτομο, κι ο άνθρωπος να λατρεύεται ως ημίθεος και η συνεκτική κοινότητα να εξαφανίζεται.
Ο Παπαδιαμάντης υπήρξε και βαθιά πολιτικός συγγραφέας —όχι με την κομματική έννοια, αλλά ως φορέας της κοινωνικής πηγαίας δικαιοσύνης, ως πολιτικό όν. Οι ήρωές του ζουν στο περιθώριο, υποφέρουν από τη φτώχεια, την εκμετάλλευση και την αδιαφορία των ισχυρών· ωστόσο, δεν επαναστατούν με τη βία, αλλά με αξιοπρέπεια και προσευχή. Η δική του «επανάσταση» είναι η ηθική αναγέννηση, η πίστη στον Θεό, η καλοσύνη, η συγχώρεση. Αυτά είναι τα θεμέλια του ελληνικού πολιτισμού, που αντιστέκονται σε κάθε μορφή βαρβαρότητας, αυτή που έβλεπε κι ο Οδ. Ελύτης, να έρχεται σήμερα.
ΜΕΡΟΣ Β’ : Ο ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ – Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΡΗΜΙΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ
Ο Παπαδιαμάντης, εάν θα ζούσε σήμερα, θα μας κοιτούσε με τη θλίψη και με μια κατανόηση. Θα έβλεπε μια νέα Ελλάδα, όπου μοιάζει εξωτερικά ως «προηγμένη», «ψηφιακή» και «ευρωπαϊκή», αλλά στο βάθος της κοινωνικής και ηθικής της δομής, ως αποξενωμένη από τον παραδοσιακό εαυτό της. Η πρόοδος έγινε μέτρο της ύλης, όχι του πνεύματος. Οι λέξεις «πατρίδα», «πίστη», «αρετή», «σεβασμός» υποτιμήθηκαν —και όποιος τις προφέρει με καθαρότητα θεωρείται «αναχρονιστικός». Όμως, όπως θα έλεγε ο ίδιος, «αναχρονισμός» δεν είναι να κρατάς τις ρίζες σου· «αναχρονισμός» είναι να έχεις χάσει το χώμα σου και να νομίζεις πως πετάς, σαν ιπτάμενος, ως ωραία γνωρίζει κι ο κος πτέραρχος που μας τιμά εδώ με την παρουσία του.
Στη σημερινή εποχή, όπου η νέα μορφή της πολιτική, που έχει καταστεί θέαμα και η κοινωνία αρένα, ο Παπαδιαμάντης θα ήταν η φωνή της παραδοσιακής ήρεμης συνείδησης, η οποία δεν κραυγάζει, αλλά μας καλεί σε μία αυτογνωσία. Θα μας θύμιζε πως ο λαός που χάνει τη γλώσσα του, τη μνήμη του και την πίστη του, παύει να είναι έθνος και λαός· γίνεται πληθυσμός, μάζα. Αυτός ο μετασχηματισμός —από έθνος σε «μάζα», από πρόσωπο σε «καταναλωτή»— αποτελεί την πραγματική τραγωδία του σύγχρονου ελληνισμού της χρεωκοπίας της αποστασίας και άρνησης των πατρώων.
Ο Παπαδιαμάντης δεν θα μπορούσε σήμερα να ανεχθεί την ανήθικη χυδαιότητα της πολιτικής ρητορικής, τη ρηχότητα του δημόσιου λόγου, τη διαφθορά και αδιαφάνεια που παρουσιάζεται ως δήθεν «κανόνας». Ο ίδιος υπήρξε ο άνθρωπος της παραδοσιακής καθαρότητας, όχι με ηθικιστικό, αλλά με υπαρξιακό τρόπο. Για εκείνον, κάθε πράξη είχε νόημα, μόνο, αν θα υπήρχε πίσω της ψυχή, ζωντάνια και αλήθεια. Γι’ αυτό, το έργο του σήμερα, λειτουργεί ως ένας καθρέφτης της εθνικής αυτογνωσίας, μας δείχνει ποιοι ήμασταν, ποιοι γίναμε, και ποιοι κινδυνεύουμε να μείνουμε ή να γίνουμε μειοψηφία στη χώρα μας, όταν μάλιστα σε κάποια κεντρικά δημοτικά σχολεία της πρωτευούσης, οι δάσκαλοι έχουν στις αίθουσες μαθητές μόνο ισλαμικής καταγωγής.
Η Αντιπαράθεση με τους Σύγχρονους Διανοούμενους: Πνευματικός Ρεαλισμός έναντι Ιδεολογικού Μηδενισμού
Στον 21ο αιώνα, πολλοί διανοούμενοι αυτοπροσδιορίζονται ως δήθεν «προοδευτικοί», «κοσμοπολίτες» ή ως «κριτικοί του έθνους». Ωστόσο, αυτή η δήθεν «πρόοδος» συχνά σημαίνει την αποδόμηση χωρίς βαθύτερο νόημα, κριτική για την κριτική, χωρίς την αγάπη της παίδευσης, και κοσμοπολιτισμό χωρίς παραδοσιακές ρίζες.
Σε αντίθεση με αυτούς, ο Παπαδιαμάντης δεν αρνήθηκε ποτέ το πανανθρώπινο· αλλά το ερμήνευσε, μέσα από το ελληνικό και το ορθόδοξο φως. Η οικουμενικότητα, για εκείνον, δεν ήταν η διάλυση των ταυτοτήτων, αλλά η μετοχή όλων στο κοινό φως του Θεού. Σήμερα, όμως, μεγάλο μέρος της διανόησης λειτουργεί χωρίς Θεό, χωρίς μεταφυσική, χωρίς αγάπη, υποκαθιστώντας το ήθος με τον ατομισμό και το πνεύμα με την τεχνική.
Εδώ αξίζει η σύγκριση, εάν ο Παπαδιαμάντης υπήρξε ένας πνευματικός ησυχαστής του λόγου, ένας ασκητής της γραφής, που συνέγραφε, όχι για να προκαλέσει, αλλά για να θεραπεύσει, να διδάξει, να βοηθήσει την ύπαρξη πνευματικά ουσιαστικά. Αντίθετα, οι περισσότεροι σύγχρονοι διανοούμενοι, πιθανόν και να μην το αντιλαμβάνονται, ότι λειτουργούν προκλητικά, αποδομητικά, δίχως φιλοτιμία, υπηρετώντας συχνά την εξουσία της νέας μόδας, των μέσων εξουσίας ή των ποικίλλων ιδεολογιών. Το πνεύμα τους δεν ανυψώνει τον συνάνθρωπο, αλλά καταναλώνει, κουράζει και υποδουλώνει.
Η λεγόμενη «προοδευτική σκέψη» των ημερών μας, αποκομμένη από κάθε πνευματική αναφορά, οδηγεί σε πνευματική ερημία απόμακρη από την παράδοση. Δεν υπάρχει πια πίστη, αλλά μόνο «ορθότητα», ορθολογισμός, αλαζονία. Δεν υπάρχει αληθινή ελευθερία, μόνο «πολιτική ορθότητα». Δεν υπάρχει πνεύμα ζων, αλλά μόνο πληροφορία. Ο Παπαδιαμάντης, θα τους απαντούσε, με τη σιωπή του, με εκείνη τη βαθιά, θεραπευτική σιωπή, που κρύβει μέσα της προσευχή, ηθική, παράδοση και ευθύνη.
Όπως σημειώνει ο Μ.Βίττι, ο Παπαδιαμάντης «δεν είναι ένας απλός ηθογράφος· είναι ο τελευταίος φρουρός της ψυχής» (Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 1987). Και αυτή η φρουρά σήμερα έχει σχεδόν διαλυθεί ή καταλυθεί. Τα πανεπιστήμια, οι θεσμοί, η πολιτική ρητορική — σχεδόν όλα έχουν υποταχθεί, σε μια ωφελιμιστική λογική της εγωκεντρικότητας, όπου η αξία του ανθρώπου μετριέται με δείκτες, με πίνακες, με διαγράμματα και όχι με παραδοσιακό ήθος και ελληνική αξιοπρέπεια.
Η Πνευματική Φτώχεια ως Μορφή Πολιτικής Σήψης
Η σημερινή Ελλάδα ζει μέσα σε μια επικίνδυνη ύφεση, πολιτική και αξιακή σήψη, που θυμίζει περισσότερο παρακμή, μιας γηραιάς αυτοκρατορίας, παρά δημιουργική κοινωνία πολιτών. Οι ίδιοι οι πολιτικοί εκπρόσωποι, οι οποίοι θα έπρεπε να εμπνέουν τη γνώση, τη διάκριση, το ήθος της ευθύνης, αντανακλούν το ήθος της δυτικής αγοράς —διαπραγματεύονται αξίες, αλλοιώνουν νοήματα, μιλούν πλέον χωρίς καν να πιστεύουν στις αξίες και στα ιδανικά του Γένους, όταν ψηφίζουν ανθελληνικούς νόμους.
Αν ο Παπαδιαμάντης ζούσε σήμερα, θα έγραφε ίσως ένα έργο με θέμα η «Φόνισσα της Πολιτείας», όπου το έγκλημα, δεν θα ήταν η φυσική αφαίρεση της ζωής, αλλά η δολοφονία και φίμωση της αλήθειας, η πνευματική εξόντωση της ελληνικής ψυχής. Ο σημερινός άνθρωπος, μέσα στον καταιγισμό της τεράστιας πληροφορίας, ζει χωρίς προσανατολισμό. Δεν υπάρχει ηθικό κέντρο, δεν υπάρχει ιερό κι όσιο, δεν υπάρχει νόημα ζωής. Και αυτή η απουσία του παραδοσιακού νοήματος, είναι η νέα φτώχεια, η νέα κρίση, η νέα πτώχευση, η πιο επικίνδυνη.
Σε αυτό το κλίμα, ο Παπαδιαμάντης λειτουργεί ως το παραδοσιακό αντίδοτο. Μας δείχνει ότι η πραγματική νεοελληνική αναγέννηση, δεν είναι οικονομική ή τεχνολογική, αλλά ηθική, παραδοσιακή και πνευματική. Ο λαός που ξαναβρίσκει την ψυχή του, μπορεί να σταθεί όρθιος· αυτός που την ξεχνά, θα καταρρέει, όσα οικονομικά δάνεια κι αν λάβει, όσα «προγράμματα» κι αν επιδοτηθούν.
Στον πυρήνα της σημερινής πολιτικής κρίσης κρύβεται μια κρίση πνευματική ανθρωπολογική και ανθρώπινη. Ο άνθρωπος έχασε την εικόνα του Θεού και απέκτησε την εικόνα της μεγάλης οθόνης και του Μεγάλου Αδελφού. Έπαψε να βλέπει τον άλλο ως πρόσωπο και τον αντιμετωπίζει ως «χρήστη», ως ξένο, ως αλλότριο, ως αντίπαλο. Σε αυτό το περιβάλλον, η λογοτεχνία του Παπαδιαμάντη είναι η ύστατη παιδευτική υπενθύμιση του ανθρώπινου όντος, η αληθινή αγάπη για το συνάνθρωπο, η μετάνοια, η συγχώρεση, η ελληνική κοινότητα, το φιλότιμο, η ταπείνωση, αυτά είναι τα αντίδοτα και για τη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική σήψη.
Η Διαχρονικότητα της Ελληνικής Ψυχής και το Χρέος του Πνευματικού
Ο Παπαδιαμάντης δεν ήθελε αλαζονικά να «αναμορφώσει» τον κόσμο· ήθελε να τον διαφωτίσει, να τον θεώσει, να τον σώσει. Στο πρόσωπό του βλέπουμε το υπόδειγμα του πνευματικού παραδοσιακού ανθρώπου που δεν εκβιάζει την ιστορία του Γένους, αλλά τη μεταμορφώνει με το φως του. Αυτό είναι το παράδειγμα που απουσιάζει σήμερα: ο διανοούμενος που δεν υπηρετεί το κόμμα ή τα κόμματα, αλλά την γνήσια αλήθεια· που δεν γράφει για αναγνωσιμότητα, αλλά για τη μαρτυρία, για την ομολογία, για την επιστροφή στις ρίζες μας.
Εδώ ακριβώς αποτυπώνεται η αντίθεση ανάμεσα στον Παπαδιαμάντη και τη σύγχρονη διανόηση. Εκείνος έγραφε για να λυτρώσει τον συνάνθρωπο, οι σημερινοί συγγραφείς συχνά γράφουν για να προβληθούν, να γίνουν γνωστοί σαν Σωτήρες. Εκείνος ύψωνε την ελληνική ψυχή, ενώ οι άλλοι μετρούσαν με «προβολές». Εκείνος, αγάπησε τη φτώχεια, ως χώρο καθαρότητας· εκείνοι λατρεύουν την ευκολία ως θεό, το βόλεμα, την εξουσία, την δόξα, την προβολή μέσω του συστήματος της κάθε Ωκεανίας.
Κι όμως, το έργο του συνεχίζει να συγκινεί και τις νέες γενιές, γιατί μας μιλά στη παραδοσιακή γλώσσα της καρδιάς, που δεν υπόκειται σε νέες μόδες. Ο Παπαδιαμάντης μας καλεί να επιστρέψουμε όχι στο παρελθόν, αλλά στην αληθινή πηγή —εκεί όπου η γλώσσα, η πίστη και το ήθος ήταν ένα και το αυτό.
Διαβάστε εδώ το Β’ Μέρος: https://www.patrinorama.com.gr/omilia-dr-panagopoyloy-alexioy-papadiamantis-chthes-simera-ayrio-v-meros/