Ανθρωποκτονίες και απόπειρες ανθρωποκτονιών, ακόμα και κατά εμβρύων, εκβιασμοί, ληστείες, κλοπές, διαρρήξεις, ναρκωτικά, σεξουαλική εκμετάλλευση, βιασμοί και πολλά άλλα αναφέρονται στον πίνακα στατιστικών στοιχείων εγκληματικότητας που συνέταξε η ΕΛ.ΑΣ. για την επικράτεια το 2022 (https://www.astynomia.gr/file/2023/04/epetirida2022.pdf) γεγονός που έχει διογκωθεί κατά τις ημέρες μας, ενώ η αυξανόμενη συμμετοχή των ανηλίκων στα εγκλήματα έχει ως αποτέλεσμα μόνο για τον Σεπτέμβριο του 2023, 1.353 ανήλικοι να συληφθούν σε όλη τη χώρα τον Σεπτέμβριο για διάφορα αδικήματα, ενώ σχηματίστηκαν και 1.201 δικογραφίες για ισάριθμες υποθέσεις. Συμπληρωματικά, αν και εκ πρώτης μοιάζει άσχετο, έχουμε την διάλυση της οικογένειας με ραγδαίους ρυθμούς, ενδεικτικά το 2020 ενώ τελέστηκαν συνολικά 31.475 γάμοι, τα διαζύγια για την ίδια χρονιά έφτασαν τα 19.190.
Είναι μια ζοφερή πραγματικότητα και δυστυχώς έχουμε όλοι μερίδιο ευθύνης καθώς δεν ανταποκριθήκαμε με την δέουσα προσοχή στο κέλευσμα, ενός σκοτεινού φιλόσοφου, του Ηράκλειτου, σύμφωνα με το οποίο “ύβριν χρή σβεννύναι μᾶλλον, ἤ πυρκαϊήν” δηλαδή πρέπει να σβήνουμε την ύβρη περισσότερο και από την πυρκαγιά.
Ύβρις, ναι, αυτό είναι το πρόβλημα της σύγχρονης εποχής και κάπου εδώ η αρχαία τραγωδία αναβιώνει ως εννοιολογικό εργαλείο κατανόησης αυτού του προβλήματος, στην προσπάθεια ανάσχεσης της κοινωνικής αποσάθρωσης.
Η τραγωδία ήταν μια αναπαράσταση ολοκληρωμένων πράξεων υψηλού ήθους και κύρους, με την τραγική τελείωση να επέρχεται νομοτελειακά, προκαλώντας το δέος και επιφέροντας την κάθαρση. Η «αμαρτία» και η «ύβρις» αποτελούσαν και αποτελούν τις κύριες αιτίες του τραγικού σφάλματος στο οποίο υποπίπτει, ως άλλος τραγικός ήρωας, η σύγχρονη κοινωνία, ενώ τα προβλήματα του πηγάζουν από αυτό δημιουργούν ανυπέρβλητα αδιέξοδα στα οποία η κοινωνία, αδυνατεί να δώσει λύσεις καθώς το σφάλμα είναι προϊόν της ιδιοσυγκρασίας της. Η μοίρα μας μοιάζει καθορισμένη καθώς το «πεπρωμένο φυγείν αδύνατον», ενώ η παρουσία της «ειρωνείας», βαθαίνει ακόμα περισσότερο την αδυναμία της κοινωνίας να ελέγξει έλλογα τις συνέπειες των πράξεων που ορίζουν την ζωή των πολιτών. Η τραγωδία όμως τελείωνε ολέθρια, δεν υπήρχε καμία ελπίδα, η λύτρωση έρχονταν με τον αναπόφευκτο αφανισμό του ηρώα, οδηγώντας το κοινό από την θλίψη που επίφερε η πτώση του, στην εφορία για την ανάσταση του πνεύματος, είναι όμως η κάθαρση με την μορφή του αφανισμού η απάντηση στα δεινά της σύγχρονης κοινωνίας.
Με την κάθαρση να αποτελεί απευκταία λύση για την κοινωνία μας, οφείλουμε να υπακούσουμε στο «ύβριν χρή σβεννύναι» και εδώ υπεισέρχεται η αιδώς ως παράγοντας αποτροπής του κοινωνικού κατήφορου καθώς υποδηλώνει το αίσθημα ντροπής που αισθάνεται ένα κοινωνικό υποκείμενο ενώπιον του κοινωνικού συνόλου, όταν διαπράξει μια ύβρη. Η μεν Νέμεσις μπορεί να αντιστοιχεί στην θεϊκή δικαιοσύνη, όμως η αιδώς είναι η δικαιοσύνη της ίδιας της κοινωνίας η οποία εκδηλώνεται με την θετική ανταπόκριση των κοινωνικών υποκειμένων στη κρίση του κοινωνικού συνόλου. Η αιδώς λοιπόν έχει αποτρεπτικό κατά βάση χαρακτήρα, αναστέλλει ή εμποδίζει την πραγματοποίηση μιας ενέργειας, επιβάλλοντας στα κοινωνικά υποκείμενα το αίσθημα ότι, αν προχωρήσουν στην εκτέλεση της, κινδυνεύουν να διαπράξουν κάτι που ως ανάρμοστο ή απαράδεκτο, θα προκαλέσει την έντονη αποδοκιμασία του συνόλου της κοινωνίας. Η λειτουργία της αιδούς δεν έχει μόνο αποτρεπτικό χαρακτήρα αλλά ενέχει εμμέσως και μια προτρεπτική πλευρά καθώς υποδεικνύει την εκτέλεση της εναλλακτικής εκείνης πράξης που είναι κοινωνικά αποδεκτή.
Για τον Αριστοτέλη η αιδώς και η νέμεσης είναι ιδιότητες που πρέπει να καθοδηγούν τις ανθρώπινες πράξεις, όχι με κριτήριο την μετριοφροσύνη αλλά το μέτρο με το οποίος ο καθένας μας πρέπει να προσαρμόζει την υπαρξιακή του στάση απέναντι στο κοινωνικό σύνολο.
Η έμφαση στο μέτρο, προειδοποιεί για τους κίνδυνους που ενέχονται στις επιδιώξεις του σύγχρονου ανθρώπου για αυτοπροσδιορισμό και ευδαιμονισμό. Η κοινωνία μας σήμερα εδράζεται την απολυτοποίηση των υλικών αγαθών και τα οφέλη του τεχνικού πολιτισμού, προάγοντας ολοένα γρηγορότερους ρυθμούς για το σύνολο της κοινωνίας. Οι άνθρωποι σήμερα σε μια προσπάθεια να επιβιώσουν από το άγχος και την τοξικότητα των σύγχρονων ρυθμών διογκώνουν τα Εγώ τους και χάνουν την όποια αίσθηση του μέτρου. Η άμετρη επιδίωξη της ευτυχία στιγματίζεται από τις βαριές συνέπειες των ανθρώπινων ενώ η κοινωνία αναδιπλώνεται διαρκώς στον εαυτό της και κλείνεται στα πανύψηλα τείχη της μοναξιάς της. Η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο βρίσκεται στα όρια της ανθρωποφαγίας. Το χρηματικό κέρδος τείνει να αντικαταστήσει την αγάπη του Θεού ενώ η οικογένεια, θεμέλιο της κοινωνίας, τελεί υπό διάλυση. Η άτη έχει σκεπάσει σαν ομίχλη τον συλλογικό «νου» των κοινωνιών που βιώνουν την διαρκεί όξυνση των ανισοτήτων σαν μια φυσική πραγματικότητα, ενώ η βία, η εγκληματικότητα, οι πολεμικές συρράξεις, η τρομοκρατία, η επισιτιστική κρίση οδηγούν την ανθρωπότητα στον χαμό της.
Η αρχαία τραγωδία επίκαιρη όσο ποτέ επισημάνει και καταδεικνύει τις καταστρεπτικές συνέπειες της ύβρις, της αλαζονικής συμπεριφοράς που συνεπάγεται η έλλειψη μέτρου, η έλλειψη της αιδούς, με σκοπό να προληφθούν οι ολέθριες συνέπειες που φέρνει η λήθη της ανθρώπινης κατάστασης, η άτη. Οι θεοί, η ειμαρμένη, το πεπρωμένο πέστε το όπως θέλετε, εναντιώνεται στην προσπάθεια των ανθρώπων να πλησιάσουν τη θεϊκή ατελεύτητη κι άμοχθη ευδαιμονία και τους εκδικούνται μέσω της νεμέσεως. Οι θνητοί, πρέπει τις περισσότερες φορές να πάθουν, για να συνειδητοποιήσουν την ευαλωτότητα τους μπροστά στην απροσδιοριστία των συμπαντικών νόμων και όπως συμβούλευε ο Δαρείος, στους Πέρσες του Αισχύλου,
«άνθρωπος θνητός δεν πρέπει να το παίρνει
απάνω του παρά πολύ, γιατ᾽ η περφάνεια
μεστώνοντας καρποφοράει ολέθρου στάχυ,
απούθε ο πολυδάκρυτος τρυγιέται θέρος.
[…]
κι ας μην καταφρονά κανείς τ᾽ αγαθά πὄχει,
μην πάει και χάσει, άλλα ζηλεύοντας, το βιο του.
γιατί βαρύς κριτής στέκει από πάνω ο Δίας
που την υπέρμετρη έπαρση σκληρά κολάζει» (στ.820-828).