Αγιά Σοφιά , το αιώνιο Μνημείο θύμα εγκατάλειψης και κυρίως στρέβλωσης της ιστορικότητάς του από τους Τούρκους
Μια προσέγγιση από Νομική και Πολιτική άποψη
*Του Δημήτρη Σταθακόπουλου
Από τον Ιούλιο του 2020 , που κατόπιν δικαστικής απόφασης και Προεδρικού διατάγματος, η Αγιά Σοφιά μετατράπηκε σε ενεργό λειτουργικό χώρο/ τζαμί , η φθορά και η απαξίωση της διαχρονικής ιερότητάς της ως μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, είναι ορατή σε όλους. Παρά τις φωνές Τούρκων ιστορικών , όπως ο διεθνούς φήμης Ιλμπέρ Ορταϊλί / İlber Ortaylι , της UNESCO, πολιτιστικών φορέων και διεθνών προσωπικοτήτων, το μνημείο έχει εγκαταλειφθεί στη φθορά του χρόνου και της κατάχρησής του σε καθημερινή βάση από χιλιάδες πιστούς του Ισλάμ και επισκέπτες , παρότι ακριβώς δίπλα υπάρχει το μπλέ τζαμί, αλλά και χιλιάδες άλλα τζαμιά στην Πόλη για την άσκηση της λατρείας τους.
Κονδύλια για την επισκευή του υπάρχουν , από κρατικές πηγές, κυρίως όμως από τη Συνταγματική Διεύθυνση θρησκευτικών Υποθέσεων / Diyanet İşleri Başkanlığı της Τουρκίας, η οποία όμως δεν τα εκταμιεύει , ούτε κάνει αίτημα στην UNESCO για συνδρομή. Έτσι το μνημείο καταρρέει αποσαθρωμένο καθημερινά, αναμένοντας ίσως να το αποτελειώσει κάποιος σεισμός από τους πολλούς που έχει υποστεί στους αιώνες ύπαρξής του.
Ένα μνημείο υλικής πολιτιστικής , φυσικής και άυλης κληρονομιάς , εντάσσεται στην UNESCO ,εφόσον το αιτηθεί αρμοδίως η ενδιαφερόμενη χώρα και πληροί τις αυστηρές προϋποθέσεις. Ειδάλλως απορρίπτεται, ή αν απολέσει στην πορεία κάποια από τις προϋποθέσεις απεντάσσεται . Η απένταξη μπορεί να γίνει και μονομερώς από την ενδιαφερόμενη χώρα. Με νέα αίτηση μπορεί να γίνει δεκτή η αρχικώς απορριφθείσα αίτηση, οπότε να ενταχθεί , ή να επανενταχθεί .
Ως εκ τούτου η κυριότητα του μνημείου παραμένει πάντα στην ενδιαφερόμενη χώρα, η δε UNESCO απλώς έχει εποπτεία πλήρωσης των προϋποθέσεων και προστασίας του μνημείου, ευθύνη όμως που φέρει η ενδιαφερόμενη χώρα. Το μνημείο μπορεί να έχει και άλλες ήπιες χρήσεις. Τυχόν διαφορές χωρών αναφορικά με το μνημείο, δεν αφορούν την UNESCO.
H χώρα, δεν χάνει την εξουσία της επάνω στο μνημείο, η οποία σε κάθε περίπτωση υπάγεται στα εθνικά δικαστήρια ( εν προκειμένω της Τουρκίας ) και στη συνέχεια στα διεθνή.
Πολλά μνημεία πολιτιστικής, φυσικής και άυλης κληρονομιάς της Ελλάδας δεν έχουν ενταχθεί , ή η χώρα απέσυρε την αίτηση, ή ζήτησε τροποποιήσεις για να κάνει “αναπτυξιακά έργα” , οπότε απωλέσθηκαν οι αυστηρές προϋποθέσεις ένταξης και τελικά δεν εντάχθηκαν.
Η αγιά Σοφιά , εντάχθηκε στην UNESCO κατόπιν αιτήσεως της Τουρκίας μαζί με άλλα ιστορικά μνημεία της Πόλης, κάνοντας ρητή αναφορά στο Βυζαντινό παρελθόν της . Στην αγιά Σοφιά γινόντουσαν εκθέσεις ( μέχρι πλακιδίων μπάνιου ) χωρίς η UNESCO να φέρει αντίρρηση.
Αφού διαχωρίσω το ηθικό σκέλος της υπόθεσης αυτής, που άπτεται της μη αλλοίωσης, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, της φυσιογνωμίας του μνημείου , θα κάνω προσπάθεια αποτύπωσης του νομικού σκέλους , της δικονομίας και της Πολιτικής της Γείτονος.
Η υπόθεση ξεκίνησε το 2016, κατόπιν προσφυγής στο Τουρκικό Συμβούλιο Επικρατείας – ΣτΕ (Danıştay) κάποιων πολιτιστικών σωματείων , εκπρόσωπος των οποίων( κατά παραδοξότητα ) ήταν κάποιος Καντεμίρ ( ιστορικό όνομα της Μολδοβλαχίας με Ταταρικές και Φαναριώτικες χριστιανικές ρίζες, με κορυφαίο εκπρόσωπο τον πρίγκιπα Δημ. Καντεμίρ, 1673-1723) . Το 2018 χρόνια , εισήχθη στο ακροατήριο Τμήματος του ΣτΕ όπου εξεδόθη απόφαση για διατήρηση του μουσειακό χαρακτήρα του μνημείου με ήπια προσέλευση πιστών και προσευχής. Όμως, το 2018 αναθεωρήθηκε το Σύνταγμα της Τουρκίας από Προεδρευομένη σε Προεδρική Δημοκρατία ενός ανδρός Αρχή, οπότε οι τελικές πράξεις εφαρμογής αποφάσεων ανωτάτων δικαστηρίων σαν αυτή της αγιά Σοφιάς, ανήκουν στις αρμοδιότητες του Τούρκου Προέδρου. Στις 2 Ιουλίου 2020 η υπόθεση εισήχθη από το Τμήμα στην Ολομέλεια του Τουρκικού ΣτΕ όπου Προήδρευε ένας νέος ηλικιακά ανώτατος δικαστής φίλα προσκείμενος στον Τούρκο Πρόεδρο. Η εισήγηση του Εισηγητή ήταν όπως και η απόφαση του Τμήματος δηλ. να διατηρηθεί ο μουσειακός χαρακτήρας και να επιτρέπεται η ήπια προσέλευση πιστών για προσευχή. Στα Διοικητικά δικαστήρια η δίκη κρατάει λίγα λεπτά και εν προκειμένω κράτησε 17 λεπτά. Η έκδοση της απόφασης αναμενόταν στις 15-16 Ιουλίου 2020, δηλ.συμβολικά στην επέτειο του πραξικοπήματος κατά Ερντογάν ( 15-16 /7/2016 ) . Η εφαρμογή της όμως άπτεται Προεδρικού διατάγματος (Π.Δ.) του Τούρκου Προέδρου , που θα το υπέγραφε ή όχι όποτε το θεωρούσε σκόπιμο . Πάντως παρόμοια απόφαση είχε εκδοθεί το 2019, για την Μονή της Χώρας, η οποία επί ένα και πλέον χρόνο , δηλ. μέχρι το 2020, δεν είχε εφαρμοστεί με σχετικό Π.Δ.
Θα μπορούσε να παρέμβει στη δίκη από το 2016 μέχρι την ημέρα της εκδίκασής της, κάποιος τρίτος, έχων έννομο συμφέρον ; Σαφώς Ναι : Η Unesco και Τούρκοι Πολίτες χριστιανοί/ ρωμιοί. Όμως δεν παρενέβησαν και απωλέσθη το δικαίωμα της παρέμβασης , προφανώς φοβούμενοι συνέπειες, μέχρι πογκρόμ;
Νομικά μία τέτοια παρέμβαση θα έστεκε, είτε με το σκεπτικό της αλλοίωσης του χαρακτήρα του μνημείου, είτε της ήπιας προσέλευσης προσευχής και χριστιανών, αφού αφενός το Τουρκικό Σύνταγμα δεν αναφέρει κυρίαρχη Θρησκεία, αφετέρου η προσευχή και χριστιανών είναι αναλογικό ατομικό δικαίωμα ισονομίας έναντι των μουσουλμάνων αφού η αγιά Σοφιά , οικοδομήθηκε το 537 μ.Χ και λειτούργησε ως Χριστιανικός Ορθόδοξος ναός ( και Καθολικός στο διάστημα 1204–1261 ) μέχρι να γίνει τζαμί το 1453, ενώ σε κάθε περίπτωση είναι μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς που προστατεύεται από την UNESCO.
Την επαύριον της απόφασης του Τουρκικού Συμβουλίου της Επικρατείας / ΣτΕ ( Danıştay ) τον Ιούλιο του 2020 , με την οποία η Αγιά Σοφιά μετατρέπετο σε Τζαμί , είχα αρθρογραφήσει και δηλώσει στα ΜΜΕ , πως η λεκτικές καταγγελίες της Ελλάδος και της διεθνούς Κοινότητας , δεν επαρκούσαν και πως ουδόλως θα πτοούσαν τον Τούρκο Πρόεδρο.
Η μόνη ουσιαστική και νομική λύση θα ήταν να προσφύγουν κατά του εφαρμοστικού Προεδρικού διατάγματος ( Π.Δ ) Erdoğan – που στηρίχθηκε στη δικαστική απόφαση – ενώπιον του Τουρκικού ΣτΕ( Danıştay ) Τούρκοι Πολίτες χριστιανοί ( δηλ. Ρωμηοί ) ζητώντας ακύρωση του Π.Δ. για λόγους ισότητας ατομικών δικαιωμάτων, σύμφωνα με το Τουρκικό Σύνταγμα , το οποίο δεν αναγνωρίζει κυρίαρχη θρησκεία στη γείτονα χώρα. Δηλαδή να ζητούσαν με την προσφυγή τους την ακύρωση του Π.Δ Erdoğan και την επαναφορά των πραγμάτων στην προτεραία κατάσταση, είτε του μουσείου , είτε της λειτουργίας του μνημείου ως χριστιανικού ναού , είτε και ως διττού χαρακτήρα, δηλ. κυρίως μουσείο με εναλλακτικές χριστιανικές ( ορθόδοξες ) και μουσουλμανικές λειτουργίες σε προκαθορισμένες ημερομηνίες του έτους ( π.χ Χριστούγεννα – Πάσχα – 15Αύγουστο και στο Ραμαζάνι των μουσουλμάνων ) .
Άμεσα ενστερνίστηκε και στήριξε δημόσια την άποψή μου, ο Πρόεδρος της Ολομέλειας δικηγορικών συλλόγων Ελλάδας κ. Δημ. Βερβεσός που ενεργοποίησε και τον Ευρωπαϊκό δικηγορικό Σύλλογο CCBE που εδρεύει στην Βρυξέλες.
Περαιτέρω και ακόμα πληρέστερα νομικά, το φθινόπωρο του 2020, ο καθηγητής Νομικής του ΔΠΘ και ήδη Δικαστής του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων ( Ε.Δ.Α.Δ ) Ιωάννης Κτιστάκις, κατέθεσε προσφυγή ενώπιον του Τουρκικού ΣτΕ κατά του εφαρμοστικού Π.Δ Erdoğan, με προσφεύγοντες χριστιανούς Τούρκους πολίτες ( δηλ. Ρωμηούς ) οι οποίοι και έχουν έννομο συμφέρον σύμφωνα με το Τουρκικό Σύνταγμα. Η Προσφυγή αναμένεται να εκδικαστεί στο προσεχές διάστημα , εάν δεν υπάρξουν αναβολές και κωλύματα.
Βέβαια, έστω και εάν η διαδικασία είναι δικονομικά ορθή και εμπρόθεσμη , εδραζόμενη επί παραδεκτής νομικής βάσης, ρεαλιστικά δεν είμαι αισιόδοξος πως θα ευδοκιμήσει, καθότι οι Τούρκοι δικαστές , πρωτίστως θα δράσουν πολιτικά και εκ των υστέρων νομικά. Ίσως και καθόλου νομικά . Το πιθανότερο είναι να βρουν κωλύματα και αοριστίες επί της προσφυγής για να την απορρίψουν πριν μπουν στην ουσία της υπόθεσης. Ειδικά αν επηρεαστούν από τον Πρόεδρο Erdoğan.
Αλλά μην ξεγελιόμαστε . Έστω και εάν ο Ελληνισμός και η ρωμηοσύνη κερδίσουν το θέμα της Αγιά Σοφιάς, είναι βέβαιο πως θα κινδυνεύσουν να χάσουν άλλα από τους εθνικιστές Τούρκους. Γι’ αυτό οφείλουμε πάντα να είμαστε σε εγρήγορση.
Πολλοί αναρωτούνται γιατί δεν έκανε παρέμβαση ή προσφυγή η Ελλάδα ως κρατική οντότητα. Σε εθνικό επίπεδο δεν θα μπορούσε να γίνει , αφού η Ελλάδα δεν έχει έννομο συμφέρον με την στενή έννοια του νόμου. Έχει σαφώς ιστορικά και ηθικά δικαιώματα , αλλά όχι νομικά . Θα μπορούσε όμως να προσφύγει νομικά κατά του Π.Δ Erdoğan, η UNESCO , υπό την προστασία και χορηγία της οποίας τελεί το μνημείο, όμως δεν το έκανε. Ελπίζω να κάνει πρόσθετη παρέμβαση υπέρ των προσφευγόντων ρωμηών στη μελλοντική δίκη. Όπως προανέφερα , οι μόνοι που θα μπορούσαν να προσβάλουν το Π.Δ Erdoğan, ήταν και είναι οι Τούρκοι πολίτες και εν προκειμένω οι χριστιανοί Τούρκοι πολίτες ( ρωμηοί ) όπως και έπραξαν.
Συμπληρωματικά να αναφέρουμε πως το ίδιο πρόβλημα έχει και η Μονή της Χώρας. Ένα μνημείο απίστευτης και μοναδικής ομορφιάς, με χρυσοποίκιλτα ψηφιδωτά που απεικονίζουν ( ουσιαστικά εξιστορούν ) στιγμές από το βίο του Χριστού, της Παναγίας και των Βυζαντινών αυτοκρατόρων . Την είχαν κάνει τζαμί ( Kariye camii ), μετά μουσείο ( Kariye müzesi ) και πάλι τζαμί μετά το ΦΕΚ που ακολούθησε την απόφαση του 2019, του Τουρκικού ΣτΕ ( Daniştay) .
Η εν λόγω απόφαση του 2019, ήταν ο νομολογιακός προπομπός της αντίστοιχης της 2ας Ιουλίου 2020 για την αγιά Σοφιά ( ΦΕΚ 10.07.2020) .
Επειδή ο Τούρκος Πρόεδρος άργησε περίπου 1,5 χρόνο να υπογράψει το ΦΕΚ για την μετατροπή της μονής της Χώρας σε τζαμί , υπήρξε η ψευδαίσθηση πως θα έκανε το ίδιο και με την αγιά Σοφιά, πλην όμως φευ, την έκανε ακαριαία όπως είδαμε !
Και το ερώτημα επανέρχεται :
Γιατί οι έχοντες έννομο συμφέρον ( πχ UNESCO παράρτημα Τουρκίας ) δεν έκαναν παρέμβαση στις δίκες ή δεν άσκησαν προσφυγές κατά των Προεδρικών Διαταγμάτων ( ΠΔ ) του Erdoğan ;
Φαίνεται – δυστυχώς – οι περισσότεροι , προτιμούν να κλαίνε και να εύχονται εσχατολογικές τιμωρίες ή να αναμασάνε επί αιώνες το : ” πάλι με χρόνια με καιρούς ….”. Όμως τα προβλήματα δεν λύνονται έτσι.
Θέλουν δυναμικές νομικές πράξεις σαν αυτή που επιμελήθηκε ο καθηγ. Ι.Κτιστάκις.
*Δημήτρης Σταθακόπουλος: Dr. Παντείου Πανεπιστημίου – Οθωμανολόγος/ Τουρκολόγος Συνεργάτης του Εργαστηρίου Τουρκικών και Ευρασιατικών Μελετών ( ΕΤΕΜ ) του Παν. Πειραιά Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω ( Δικηγορικο Σύλλογο Πειραιά ) Μέλος της Επιτροπής της Ενιαίας Αρχής Δημοσίων Συμβάσεων ( Ε.Α.ΔΗ.ΣΥ) πρώην μέλος της Ελληνικής αντιπροσωπείας στον Ευρωπαϊκό Δικηγορικό Σύλλογο ( CCBE Βρυξέλες )